zaterdag 4 juni 2011

#10. Smalspoor van de Zuidhelling op de Lemelerberg naar Statum aan het Kanaal door Overijssel

Onderaan hoofdstuk #01 Ons Verwonderen Rondom Ommen staat een
lijst van weblogs onder het motto OnsVerwonderenRondomOmmen
en van Bijdragen op het forum van OudOmmen.nl onder

------------------------------------------------------------------------


Industrieel Smalspoor Museum
Griendtsveenstraat 140
7887 TK Erica
 ISM Gastenboek


Smalspoor Lemelerberg
- Kan iemand iets vertellen of vinden over smalspoor op en langs de Lemelerberg bij Ommen?
- Wij zoeken al jaren naar de verklaring van 2 evenwijdige wallen op de Zuidhelling; zie http://www.oudommen.nl/?p=7142  .
- Onlangs vonden we op internet wat aanwijzingen: http://www.oudommen.nl/?p=7185#comment-1732  :
- “Op 13 oktober 1900 stelt de NOLS aan de minister voor om een stuk grond te kopen van circa 25 hectare aan de zuidelijke voet van de Lemelerberg in de gemeente Ambt-Ommen. De grond heeft de NOLS nodig voor het ontlenen van ballastzand. Van de totaal benodigde hoeveelheid van 120.000 m3 kan waarschijnlijk 80.000 m3 worden gewonnen uit het terrein. Er is een optie voor een extra stuk grond. Het zand kan via een te huren stuk grond naar het kanaal Zwolle – Almelo worden gebracht. De NOLS huurt het verbindende stuk grond voor een periode van 6 jaar.” en “Omstreeks 1924 werd de zuidpunt van de Lemelerberg door de Noordooster-locaalspoorwegmaatschappij te koop aangeboden.”
- Is er [bij u] iemand die zo op het oog kan beoordelen of een helling te steil is voor smalspoor?
- Met dank en vriendelijke groet,
Geert Bakker
Ons Verwonderen Rondom Ommen – http://www.oudommen.nl/?p=7185  - http://www.oudommen.nl/?p=7122#more-7122  – http://www.oudommen.nl/?p=8173  -
http://www.oudommen.nl/gallery/index.php/Dorpen-Buurtsch/Lemelerberg-Zuidhelling/P3060017b1600l  - http://onsverwonderenrondomommen.blogspot.nl/2011/06/smalspoor-van-de-zuidhelling-op-de.html  - http://onsverwonderenrondomommen.blogspot.nl/2011/05/tichelarij-steen-en-melkfabrieken.html  -



geplaatst op: 2012-12-09, 14:21

---------------------------------------------------------------------------------------

 LAATSTE NIEUWS

- “De Koepel” bijnaam van theehuisje
- Eén van de mysteries van de Zuidhelling van de Lemelerberg die ons al zo lang verwonderen rondom Ommen is opgelost. De heer Ab Goutbeek, die we onlangs in de Historische Kring te Dalfsen ontmoetten, mailde ons een notitie over de GESCHIEDENIS VAN DE LEMELERBERG waarin Dr. A.L.C. Schmidt onder meer het volgende vertelt:
- “… Omstreeks 1924 werd de zuidpunt van de Lemelerberg door de Noord-ooster-locaalspoorwegmaatschappij te koop aangeboden. Het bleek daar toen een volkomen kaal terrein te zijn, helemaal kort gehouden door schapen van verschillende boeren uit Lemele.
Er stonden twee schaapskooien; bij één daarvan, boven de es, woonde Hutjan. Op deze plaats is dit nog te zien aan de vegetatie, ontstaan door menselijke bewoning. De rest was kaal en verdeeld in oost-west lopende akkers, waarvan soms nog een kielspit als grens aanwezig is. Op de top, waar nu een huisje staat, stonden toen enkele bomen, waardoor dit de bijnaam van “de Koepel” kreeg. Het huisje dat er nu staat werd in 1927 uit Oostenrijk aangevoerd. Vlak erbij werd een garage gebouwd in de vorm van de oorspronkelijke schaapskooi. Het plan was, van dit terrein een prachtige tuin met bijbehorend landhuis te maken, zoals dat het gebruik in die tijd in Twente was. Van dit plan zijn alleen de paden van de tuin ten uitvoer gebracht, en tevens vinden we verspreid nog de Rhododendrons…”
- We zijn heel blij met dit mooie nieuws! Met het mysterie van de twee evenwijdige wallen bij het huisje zijn we echter nog geen stap verder, alhoewel de hierboven genoemde “oost-west lopende akkers” en di “kielspit” misschien toch een aanwijzing inhouden? Wie het weet mag het zeggen!
------------------------------------------------------------------------ 
"volkomen kaal"
 - “… Omstreeks 1924 werd de zuidpunt van de Lemelerberg door de Noord-ooster-locaalspoorwegmaatschappij te koop aangeboden. Het bleek daar toen een volkomen kaal terrein te zijn, helemaal kort gehouden door schapen van verschillende boeren uit Lemele.

 Foto van een gezelschap bij de Dikke Steen op de Archemerberg.
Het gaat er hier om te laten zien hoe kaal de Lemelerberg toen was.
Deze foto kregen we onlangs van de heer Ab Goutbeek te Dalfsen.

--------------------------------------------------
 Nog een foto die we net van Ab kregen, die de desolate leegheid van de berg toont. Deze foto staat ook op http://onsverwonderenrondomommen.blogspot.nl/2011/05/park-1813-op-de-lemelerberg.html


--------------------------------------------------

Smalspoor op de Lemelerberg? 
Heeft het er misschien zo uitgezien? 
Zie http://www.leemspoor.nl [en Smalspoor op de Lemelerberg.doc]

Foto's met toestemming [23-10-11] overgenomen van   http://www.leemspoor.nl/index.php?option=com_content&view=article&id=55&Itemid=56   





http://rijssen.digicity.nl/Toerisme-Recreatie/VVV_Rijssen_-54464448id.html - In Rijssen, aan de voet van de Rijsserberg, ligt een traject van een smalspoor waar zo'n 100 jaar geleden de steenfabrieken hun grondstof op vervoerden. U kunt dit spoor bezichtigen en er [op 25-10-2011 –gb] een ritje op maken.
------------------------------------------------------------------------

Smalspoor van de Zuidhelling op de Lemelerberg 
naar Statum aan het Kanaal door Overijssel

Vandaag 155 jaar geleden…. Smalspoor op de Ledeboerweg?
Na de tijdelijke tol op de toenmalige onverharde ‘Autoweg’ over de Lemelerberg ontdekten we nu op het onvolprezen forum van OudOmmen een slagboom op de Ledeboerweg waarbij “een wachter […] moet worden geplaatst om bij het passeren van rij- voertuigen of vee de bomen te openen en te sluiten.” Wij verbazen ons voortdurend rondom Ommen en het wordt steeds leuker…

"H.G. de Wilde, aannemer van publieke werken te Meppel, heeft op 6-6-1866 vergunning gekregen tot het gebruik van een locomotief tot vervoer van zand en grint uit de Lemelerberg naar het Almelose kanaal. De publieke weg, lopende door het Lemelerveld aan de voet van de berg dwars over het spoor, welke door deze locomotief elk ogenblik moet worden gepasseerd moet door sluit-of slagbomen worden afgesloten, terwijl een wachter hierbij moet worden geplaatst om bij het passeren van rij- voertuigen of vee de bomen te openen en te sluiten".

Hiermee is de discussie hieronder (helaas) wel een beetje achterhaald, maar er blijft (gelukkig) nog genoeg over om ons te verwonderen en af te vragen, zoals:
. Heeft die locomotief ook de berg beklommen via het smalspoor over de wallen?
. Of is het in of op de berg gewonnen leem toch (eerst) met paardentractie naar de tiggelerij op Drieling en later de steenfabriek op Statum via Fabriekpad en de Spoordijk vervoerd?

Zijn hier geen ansichtkaarten meer van? 

----------------------------------------------

Voorgeschiedenis van de discussie
Op het forum van OudOmmen.nl heeft een hele discussie gewoed over de twee evenwijdige wallen die dwars over de Zuidhelling van de Lemelerberg lopen. Wij vroegen ons al járen af waar deze wallen ooit voor dienden en allerlei mogelijk- en onmogelijkheden passeerden de revue; zie 
- Zoekplaatje 78 op http://www.oudommen.nl/?cat=119 van 30 mei 2011 met een “Luchtfoto van de twee raadselachtige evenwijdig lopende wallen op de zuidhelling van de Lemelerberg” en 
- zes prachtige nieuwe foto’s van de redactie van de “Lemelerberg Zuidhelling” op http://www.oudommen.nl/gallery/index.php/Dorpen-Buurtsch/Lemelerberg-Zuidhelling/P3060017b1600l .
https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjPfzrRDgiXa27I5O8yPou-ZNZ7VJeP1AmYB33Fi8zGECXfwuLXZ7-bC0bRqxBI-lKhyBxTTlAB7FslZjj8nHwK7WVD0yC9RYjm9owtwzPcTQ9GxW0-Z1-gNhLEuwNkfQcDAwLFW3U6aK4/s1600-h/Dalfsen-krt7.jpg : Chromotopografische kaart des Rijks 1:25.000 (ca. 1903) - Mijn afbeeldingen\2011 juni – Wandelgids voor Dalfsen, Rechteren, Vilsteren, Het Laar en Ommen: Achtergrondinformatie en Voorwoord - http://overijssel1880-1930.blogspot.com/2009_12_01_archive.html : “Aan de Westelijke helling, ongeveer 20 Meter beneden de kruin, vindt men drie bronnen, welke 's winters nooit bevriezen. De hoogstgelegene, de Fontein, dichtbij en Noordwest van den Nevelpol, is de minst belangrijke; de Blikkerfontein, een half kwartier Zuidwest van genoemden top, in de nabijheid van den grooten steen, levert meer water, terwijl de Lemeler Springbron, midden tegen den Zuidelijken bouw-esch van de buurtschap, het mildst vloeit.”
In de loop der tijd werd het vermoeden van een smalspoor voor de leemwinning op de berg steeds sterker en dat is recent bevestigd door enkele bronnen:
- In reactie 32 op http://www.oudommen.nl/?p=7142#comment-1377 schrijft de heer Seine Seigers op 13 maart onder meer: “Als ik zo mijn gedachten laat gaan over de twee ,,spoordijkjes,, en ik zie de fabriek staan, is het heel goed mogelijk dat de fabriek gebruik heeft gemaakt van smalspoor om de grondstoffen zand en klei aan te voeren. Per paard en wagen zie ik niet zo zitten, als men het gewicht van een m3 zand/klei weet dan is dat een heel gewicht, om per kar vervoeren, voorzien van smalle wielen in mul/rul zand is zelfs voor 2 paarden een hele opgave. Er werken ca 30 personen er zal dus een regelmatige aanvoer moeten zijn, in deze omstandigheden gezien lijkt mij een smalspoor een uitkomst, de volle karren gaan ook nog door de zwaartekracht gemakkelijker rijden. Misschien is er in de archieven van de voormalige fabriek (als deze aanwezig zijn) nog iets te vinden over deze materie.”

- Terreinbeheerder de heer Hans Dijkstra schreef ons op 22 maart: “Wel heb ik in ons oude beheerplan (1981) informatie gevonden over de wallen op de zuidhelling. De onderstaande alinea kwam ik daar tegen: Bij de splitsing van de marke werden de gronden onder de markegenoten verdeeld. Om de eigendom in het terrein aan te geven groef men greppels en kielspitten en wierp men aarden wallen op. Deze voormalige eigendomsgrenzen zijn in het terrein nog goed herkenbaar en als zodanig een cultuurhistorisch waardevol element in het reservaat. Een andere passage uit het beheerplan: Van industriële herkomst zijn de benamingen Fabriekspad (dat oostelijk van de Zonnebloem naar de voormalige leemgroeve loopt) en Spoordijk (die buiten het reservaat de zandafgraving verbond met het Overijssels kanaal).

http://nl.wikipedia.org/wiki/Lemele - De Tichelerij - De in Leiden geboren Carel Godefroi de Moen kocht in 1840 een stuk grond aan de Ledeboerweg om er een steenpannen- en tichelfabriek te stichten. Onder de naam De Moen en Compagnons konden met medewerking van ds. Van Raalte, Dirk Blikman Kikkert en Elias Ravenhorst zijn plannen worden uitgevoerd. De steenfabriek, die beter bekend staat als De Tichelerij, bood werk aan ongeveer dertig mensen. De locatie aan de voet van de Lemelerberg was natuurlijk ideaal, aangezien leem de belangrijkste grondstof was voor de fabriek. Toen in 1855 het Overijssels kanaal tussen Almelo en Zwolle werd aangelegd, werd de fabriek verplaatst naar de Kingmaweg aan dit kanaal. - In de loop van de jaren traden de compagnons één voor één uit de steenfabriek. In 1862 verkocht Dirk Blikman Kikkert als laatst overgeblevende compagnon zijn aandeel aan Marten Kingma. Tien jaar later besloot Marten Kingma na de uitvinding van de melkcentrifuge de steenfabriek om te zetten in een zuivelfabriek.


Vragen, verklaringen van buurtbewoners en wedervragen

Twee evenwijdige wallen op de Zuidhelling van de Lemelerberg – update 23-2-2011
Hier een kaartfragment van de wallen bij het huisje en een luchtfoto van die plek:

 

De meest gehoorde verklaring van buurtbewoners is dat het perceelsscheidingen zijn, maar dat roept meteen de wedervraag op van welke percelen dan wel? Er is ook gedacht aan veekeringen en zelfs aan de vroegere boekwijtbrandcultuur, maar er bleven vragen rijzen als:
  • Waarom zo breed (wel 3 meter) en zo hoog (wel meer dan een meter)?
  • Waarom twee wallen, steeds op zo’n 130 meter uit elkaar?
  • Waarom zo nauwkeurig parallel?
  • Waarom geen dichte begroeiing of andere veekering zoals prikkeldraad?
  • Waarom aan oost- en westkant van de Zuidhelling een hoek van precies 135°?
  • Waarom een schijnbare verbinding tussen Drieling en het woonpark De Zonnebloem?
Vanuit het oosten van de provincie kwam een suggestie dat het om een landweer zou kunnen gaan. Dat zijn meestal oorspronkelijk dicht begroeide wallen om vee en/of vreemde troepen te weren. Maar, literatuurstudie wees uit dat er rond Ommen slechts sprake is geweest van het niet doorgaan van een (1) plan voor een landweer.

Men kwam er niet uit totdat begin dit jaar een senior Lemelenaar (de hier boven al genoemde heer Seine Seigers; nu uit Spijkenisse maar naar eigen zeggen en daar fier op: geboren op’n barg *) zich van zijn vader en grootvader een verhaal herinnerde over een smalspoor over die wallen. Hij kleurde het beeld zelfs in met paarden die omhoog de kiepkarren moesten trekken, maar naar beneden mochten meeliften. Het regelmatig flauw verlopende hoogteverschil van de wallen pleit voor deze optie.

Een streek- en generatiegenoot van de andere kant van de berg (de heer Dieks Horsman uit Dalmsholte; ook zeer actief op oudommen.nl met streekinformatie *) vult dit verhaal met veel kennis van zaken en aandacht voor hoofdlijnen en details aan: “In1855 is dus die tichel-steenfabriek verplaatst naar de Kingmaweg, tussen de beide bruggen over het Overijssels Kanaal tussen de Korteveldsweg vanuit Lemele en de Ommerweg/Heideparkweg dichter bij Lemelerveld.

Die steenfabriek is in 1862 overgenomen door Marten Kingma uit Makkum, die zich in1962 had gevestigd aan het kanaal in ''Huize Statum'', genoemd naar een woonwijk in Makkum. De steenfabriek werd geen succes evenals de door hem gekochte molen in Sneek waar zaden tot veekoeken werden gemalen, maar als hij in 1877 een door het paard getrokken karnmolen aanschaft, is dat een schot in de roos. Niet alleen de melk van zijn eigen koeien werd hiermee ontroomd, ook de boeren uit de omgeving brachten de melk bij hem. Het melkvet wordt door Marten gebruikt voor boterfabricage.

In 1888 liet hij in de steenfabriek een electrische centrifuge plaatsen, waardoor de produktie kon worden opgevoerd.  Zo kwam het van stenen bakken tot boter maken op de eerste Zuivelfabriek ''Statum'.  Jan Marten Kingma heeft in 1915 iets verder richting Lemelerveld een nieuwe stoomzuivelfabriek gebouwd. Deze kreeg de naam ''Roomboter en kaasfabriek Statum''. Ook richten zijn andere zonen meerdere zuivelfabrieken op, met succes.

*) Om een paar artikelen uit een lange reeks te noemen: http://www.oudommen.nl/?cat=104&paged=2
http://www.oudommen.nl/?p=3596 - http://www.oudommen.nl/?p=8178 - http://www.oudommen.nl/?p=7785 

-------------------------------------------------


Onderaan hoofdstuk #01 Ons Verwonderen Rondom Ommen staat een
lijst van weblogs onder het motto OnsVerwonderenRondomOmmen
en van Bijdragen op het forum van OudOmmen.nl onder

1 opmerking: